Stad nr. 10: Franeker – Voormalige universiteitsstad

Een heus kasteel bezoeken, kennismaken met slimme Friezen en in de sfeer van weleer hedendaagse kunst van de bovenste plank bewonderen? Daarvoor moet je naar het centrum van de voormalige universiteitsstad Franeker, de enige Friese stad met een stoer kasteel: Martenastins met Museum Martena.

Deze Friese topattractie is ook leuk voor kinderen, want die kunnen er naar het verleden van Friese ridders speuren. En omdat u toch in Franeker bent, bezoek dan ook het Koninklijk Planetarium Eise Eisinga, naar verwachting binnenkort ook UNESCO Werelderfgoed, en het schitterende stadhuis, beide om de hoek.

Roemrijk verleden
In het centrum van Franeker vind je veel historische panden. Het was eeuwenlang een voorname stad. Franeker ontwikkelde zich in de Middeleeuwen tot de belangrijkste nederzetting van noordelijk Westergo. Dat gebied was een eiland. Het werd omspoeld door de zee, de in de Middeleeuwen drooggelegde Middelzee en de Marneslenk. De kwelderstreken werden geregeld overspoeld door hoog water. De streekbewoners zochten al vanaf 3.000 voor Christus veiligheid op hoogtes en terpen, woonheuvels waarvan vele in de 19-de en 20-ste eeuw gedeeltelijk afgegraven zijn. 

De streek rond Franeker was in de 11-de en 12-de eeuw vermoedelijk het eerste gebied in Friesland waar een zekere vorm van openbaar bestuur werd georganiseerd. Ook vonden er de eerste experimenten plaats voor een nieuwe wijze van bescherming door dijkaanleg.
Dit zorgde ook voor economische voorspoed: het land raakte zo minder verzilt en kon langer worden gebruikt.

Franeker had een belangrijke positie in Franekeradeel, in de Vijf-Delen en in heel Westergo en was een aantrekkelijke plaats voor hoofdelingen, de tot bestuurlijke macht gekomen grootgrondbezitters. Zij bouwden in Franeker hun stinsen, zoals de Martenastins. Ambachtslieden en handelaren volgden. Franeker verwierf in 1402 marktrechten en spoedig werd het bestuur ook zo georganiseerd dat Franeker een stad genoemd kon worden.

Universiteit
In 1585 kreeg Franeker een universiteit. Tot 1811 kon men in Franeker theologie, rechten, medicijnen, klassieke talen, wijsbegeerte en wis- en natuurkunde studeren. De aanwezigheid van wetenschappers had een enorme uitstraling en hiervan profiteerden ook herbergiers, kooplieden en ambachtslieden. De stad trok beroemdheden als Descartes, prins Friso van Oranje, Peter Stuyvesant en Anna Maria van Schurman.

Anna Maria van Schurman heeft als kind vermoedelijk gewoond in de Martenastins, het stadskasteel, toen haar vader en broer in Franeker studeerden. Anna Maria van Schurman was de eerste vrouw die in Nederland aan een universiteit gestudeerd heeft. Dat was niet in Franeker, toen was ze nog te jong, maar aan de universiteit van Utrecht. Als kind bleek al dat Anna Maria zeer getalenteerd was. Zo leerde zij Latijn, wat voor een vrouw in die tijd zeer uitzonderlijk was. Daarnaast bestudeerde zij verschillende andere Europese talen, Grieks, Hebreeuws, Aramees, Syrisch en Ethiopisch.

Europese Stad van de Reformatie
Franeker mag zich sinds 2017 ‘Europese Stad van de Reformatie’ noemen. De titel werd toegekend door de ‘Community of Protestant Churches in Europe’ in Wenen.
Franeker is naast Gennep en Woerden de derde Reformatiestad in Nederland. In totaal zijn er nu 96 steden verdeeld over 17 landen die deze titel mogen voeren. In 2016 is in opdracht van een aantal kerken in Franeker een kleine werkgroep gestart met de aanvraag. 

Ds. Flora Visser-Van Enkhuizen uit Makkum, lid van de werkgroep: “Franeker speelde een belangrijke rol in de geschiedenis van de Reformatie. De beweging van de (weder)dopers had een centrum in de stad. Menno Simons (Witmarsum, ca. 1496 – Bad Oldesloe in Sleeswijk-Holstein, 31 januari 1561) nam afstand van de radicale lijn van deze beweging en vormde een geloofsgemeenschap die elders verder ging. Mennonieten, die zijn naam dragen, verspreidden zich over Noord-Europa en vandaar over de hele wereld. Het was hun overtuiging dat geloof vorm moest krijgen in de levenspraktijk. Ze hielden zich verre van oorlog en geweld. In de 16e eeuw werd in Franeker een universiteit gesticht die een belangrijke rol speelde bij de opleiding van studenten uit heel Europa. De Reformatie, waardoor de protestantse kerk in Friesland dé kerk werd, betekende een plek waar veilig de theologie bestudeerd kon worden.”

Interactie tussen Europese steden
De European Cities of the Reformation (www.reformation-cities.org) is een project dat wordt uitgevoerd door de Gemeenschap van Protestantse Kerken in Europa, afgekort CPCE. Het doel is om de partnerschappen tussen de Europese kerken en hun dorpen en steden te versterken en om in 2017 de 500ste verjaardag van de Reformatie te vieren. De regeling stimuleert de levendige interactie tussen kunst, cultuur en spiritualiteit en bevordert de historische avonturen en toerisme in de dorpen en steden waar de Reformatie is geëvolueerd.