Stad nr. 7: Workum – Het gezelligste en grootste museum van Friesland

Haven-, handels- en ambachtenstad Workum is één van de jongste Friese Elfsteden, maar gezien de tientallen historische gebouwen in de langgerekte kern zou je denken dat het de oudste is. Het kreeg pas stadsrechten in 1399, terwijl het nabijgelegen en veel kleinere Stavoren, ook een havenplaats aan de Zuiderzee, ze al in 1118 had.

Evenals twee andere Elfsteden, Hindeloopen en IJlst, is Workum nooit een echte vesting is geweest. Versterkingen in de vorm van wallen en bastions, zoals de kleinste Elfsteden-stad, Sloten, heeft het nooit gekend. Maar Workum heeft zich wel ontpopt als een stad van betekenis met de bijbehorende rijkdom, te zien op de Merk, het centrale en zeer gezellige marktplein, It Súd en It Noard. Zelfs één van de roemruchte scheepshellingen, de meer dan 300 jaar oude scheepswerf ‘De Hoop’, is bewaard gebleven. Er worden nog steeds houten schepen gebouwd en gerestaureerd, nabij een stadshaven vol nautisch erfgoed. 

Strontrace
Wie de sfeer van Fries-Hollandse zeilvrachtvaart van een tot twee eeuwen geleden echt wil beleven, moet bij de start- en finish van de Strontrace zijn, jaarlijks in oktober, vlakbij de werf. Bezoek de website www.zeilvaartcollegeworkum.nl voor actuele data. De Strontrace is een regatta met klassieke zeilschepen met gedroogde koemest aan boord. Ze zeilen en bomen van Workum naar Warmond in Zuid-Holland, via Amsterdam, en weer terug. De competitie herinnert aan Workumer schippers die tot 1950 ieder voorjaar, als de boeren in Friesland hun stallen uitmestten, met 150 tjalken en klippers (laadvermogen 100 tot 160 ton) stinkende natte koemest naar de onvruchtbare duinzandgronden van Warmond, Hillegom en Lisse brachten. Daar, rond het huidige attractiepark De Keukenhof, kon dankzij de mest van Friese boeren en Workumer vrachtvaarders de Bollenstreek, het land van de Hollandse tulpen, tot bloei komen.

Leven van en op de zee
Handel en zeevaart brachten Workum vanaf de 13e eeuw welvaart, mede doordat andere Friese steden in de loop der eeuwen hun open verbinding met de zee verloren. Workum lag niet direct aan zee, maar had via de twee kilometer lange gegraven waterweg It Soal een verbinding met de Zuiderzee. Die zee heet sinds de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 IJsselmeer. Landinwaarts had Workum een connectie met de Friese meren, vroeger heel belangrijk vanwege het ontbreken van goede landwegen in Friesland.  

Workum had ooit een grote vissersvloot, net als de andere Zuiderzeehavens Lemmer en Makkum. Veel Workumer vissers waren tussen 1800 en 1900 ook actief op het terrein van de palinghandel op London, evenals inwoners van het nabijgelegen dorp Heeg ten zuiden van Sneek. Duizenden tonnen Friese paling gingen naar Engeland, maar omstreeks 1900 was het einde verhaal. In 1907 verkocht de laatste Workumer palinghandelaar zijn onderneming. 

Gedempte vaart
Workum is ontstaan langs de gegraven waterwegen Wymerts en Dolte. De meeste en mooiste woningen werden langs de kaden van de Wymerts gebouwd, waardoor de stad een langgerekte vorm kreeg. In 1785 werd de Wymerts gedempt en zo ontstonden de twee belangrijkste ambachten- en winkelstraten in elkanders verlengde: It Noard en It Súd, Fries voor het noorden en het zuiden. De oudste panden, die dus ooit aan een waterweg lagen, hebben prachtige pronkgevels, façaden met een verhaal. Ook na 1800, toen de zeevaart sterk terugliep door het verzanden van de haven, verging het de Workumers nog aardig. Dat blijkt uit het feit dat aan It Súd fraaie 19e eeuwse woningen werden gebouwd.

Workumer aardewerk
In het museum Warkums Erfskip, dat gevestigd is in de Waag aan de Merk, is een grote collectie origineel Workumer aardewerk van Aardewerkfabriek R.F. de Boer te zien. Eind 2005 stopte pottenbakker Rintje Freerks de Boer met het maken van dit typische aardewerk, roodbruin van kleur met ringeloorversiering. Hij was de laatste telg uit een pottenbakkersgeslacht dat sinds ongeveer 1670 in Workum allerlei soorten gebruiksaardewerk produceerde, ook draineerbuizen en roodstenen bloempotten en kerfsneeaardewerk. Workum telt nog enkele aardewerkateliers, onder ander in en achter restaurant It Pottebakkershûs aan de Merk, waar belangstellenden kunnen zien hoe de oude technieken nog toegepast worden. Er is ook tentoonstelling van Workumer aardewerk in het restaurant. 

Jopie Huisman, de Rembrandt van Friesland
Een “must” als je in Workum bent: een bezoek brengen aan het Jopie Huisman Museum aan It Noard met de werken van in 2000 overleden handelaar in oude metalen en kleding én kunstenaar Jopie Huisman. Je hoeft geen kunstkenner te zijn om onder de indruk te raken van de werken en de kleurrijke levensfilosofie van de Friese autodidacte schilder. De wereldberoemde kunstschilder Rembrandt van Rijn zou, als Jopie 400 jaar geleden leefde, zonder twijfel gefascineerd zijn geweest door diens artistieke prestaties. Die zijn ongelofelijk! En wie helemaal niet van kunst houdt, maar wel van een sappige weergave van een leven te midden van rommel en natuur, aparte mensen en cultuur, ook die zal zeer voldaan terugkeren van een bezoek aan zijn museum. Het kunsthuis verzamelt, bewaart en exposeert tekeningen, schilderijen en inspiratiebronnen van de schilder die in Friesland leefde van 1922 tot 2000. Het kunstdomein biedt ook een royale kijk in het boeiende leven van de hartelijke schilder die zich vastklampte aan zijn zelfgedraaide sigaret, humor, kunst, muziek, sterke verhalen en streken van — vaak beroemde — vrienden. Neem de tijd, voor hem en Workum, anders zult u gegarandeerd ogen en oren tekort komen!