Herintroductie Middeleeuws bier in Fries Museum, maar Sytze Hoogstins had primeur in 2016

Nieuwe tentoonstelling over Friese vrijheid tussen 1000 en 1500

LEEUWARDEN (NL) – Morgen, zaterdag 10 september 2022, vindt in en om het Fries Museum in Leeuwarden van 11.00 tot 16.30 uur een Middeleeuws festival plaats vanwege de opening van de tentoonstelling Vrijheid, Vetes, Vagevuur. Dat gaat over de Friese vrijheid, globaal tussen het jaar 1000 en 1500. Onderwerpen en voorwerpen zijn de bewapening van de Friezen in Tota Frisia (groot Friesland van het Vlie in de Waddenzee tot aan de Weser in Duitsland), kastelen, kloosters en kerken, steenbakkers, taal en rechtspraak, maar ook, héél belangrijk, bier. Gagelbier om precies te zijn, het drinkwater in de Middeleeuwen, want Vitens bestond toen nog niet.

De Grutte Pier Brouwerij in Bartlehiem (Elfstedenroute) heeft voor de nieuwe tentoonstelling in het Fries Museum een speciaalbier ontwikkeld: Skerne Wiebe. Dat was een kasteelheer in Engelum. Zijn portret uit de 15de eeuw is te zien op de tentoonstelling. De brouwers aan de Dokkumer Ie maakten het bier op een bijzondere middeleeuwse manier en wel met een kruid, genaamd gagel, zo staat in een nieuwsbericht van het museum. Maar echt bijzonder is het niet. En is het ook geen noviteit, want de herintroductie van het nu door Brouwerij Dockum gebrouwen gagelbier vond al 7 april 2016 plaats in kruidenpark De Kruidhof in Buitenpost door de 26 augustus 2017 overleden meesterbrouwer Sytze Hoogstins uit Burgum. In de middeleeuwen gebruikten bierbrouwers gagel om bier houdbaar te maken en op smaak te brengen. Pas later ontdekte men hop en werd dat het conserveermiddel. Skerne Wiebe is overigens gemaakt met gagel én hop: een middeleeuws biertje met een moderne twist dus.

Gagelbier
Voor het gagelbier ‘Kâld Kletske Galjes’ van de toenmalige bierbrouwerij De Hogestins, overgenomen door Brouwerij Dockum in Dokkum, gebruikte brouwer Hoogstins het bittere, in oostelijk Friesland ruim voorhanden zijnde gagelkruid (Myrica gale) in plaats van het eveneens bittere hop. Dat was in 2016 schaars en duur geworden door misoogsten in Duitsland en Tsjechië. Gagel, in het Fries ‘galjes’, bleek na proeverijen in de Friese Wouden een karaktervolle vervanger van hop. Het is duurzaam vanwege de lokale aanwezigheid en betaalbaar.

Hoogstins’ gagelbier, nu dus van Brouwerij Dockum, is enigszins vergelijkbaar met het biologische bier Gageleer uit Oud-Turnhout (Belgische Kempen, www.gageleer.be). Gagel komt in ons land veelvuldig voor op natte, zure, venige grond op heidevelden, in moerasbossen en laagveenmoerassen. Ook vindt men de struik in de duinen. De sterk geurende struik wordt tussen de 60 en 150 cm hoog. Hij bloeit in april en mei. Aan de onderzijde van de 2,5 tot 4 cm lange bladeren zitten harspuntjes met harsklieren. Die produceren etherische oliën. De katjes en de bladeren smaken bitter en zijn beide geschikt voor toevoeging aan wort, 1 tot 4 gram per 10 liter bier. Wort is de suikerrijke waterige oplossing die een tussenproduct vormt in de bereiding van bier, whisky, jenever en andere alcoholische dranken op basis van granen.
In de Middeleeuwen was het heel gewoon dat de bitterstof van gagelkatjes en -bladeren aan gruit (gruut, een kruidenmengsel dat bier langer houdbaar moest maken) toegevoegd werd voor het maken van bier. Tussen 500 en 1500 was bier het meest betrouwbare drinkwater.

Hop
Tegen het einde van de Middeleeuwen ontdekten bierbrouwers — vroeger in elke stad en klooster in Friesland actief — de nog krachtiger conserverende en smaakversterkende werking van hopbellen (bloemen, vruchtkegels van hop). Hop (Humulus lupulus) is net als gagel een tweehuizige plant, maar dan een klimplant. De kegelvormige bellen bevatten kleine bolletjes lupuline. Lupuline bestaat uit bitterstoffen (zachte en harde harsen), hopoliën (essentiële oliën) en looistoffen (tannines). Het geeft het hedendaagse bier een aromatisch, licht bittere smaak en heeft tevens een conserverende, rustgevende en geneeskrachtige werking.
De bierlanden Duitsland en Tsjechië behoren met Zuid-Amerika, Zuid-Afrika, Australië en Tasmanië tot de grootste hopproducerende regio’s ter wereld. Ook in Friesland wordt hop geteelt en wel door bierbrouwerij Us Heit in Bolsward. Het is een van de weinige brouwerijen met een eigen hoptuin, pal naast het ketelhuis.

Meer info:
www.kaldkletske.nl/kald-kletske-galjes/
www.gruttepierbrouwerij.nl/
www.usheit.com/nl/bierbrouwerij/
www.friesmuseum.nl/aanmelden/openingvvv