Stad nr. 3: IJlst – De houtstad van Friesland

In IJlst draaide tot ver in de 20-ste eeuw bijna alles om hout. Houten schaatsen (houtjes), schaven en beitels met een houten handgreep en houten speelgoed van Nooitgedagt (1865-1975). En houten schepen natuurlijk. Die historie vind je in geuren en kleuren terug in museum en werkplaats Houtstad IJlst en in de imposante houtzaagmolen ‘De Rat’. In de al meer dan 300 jaar in bedrijf zijnde molen (1666 Zaandam, 1828 IJlst) worden nog steeds grote boomstammen tot planken verzaagd.

IJlst, in het Fries ‘Drylts’, ligt een paar kilometer ten zuiden van Sneek. Het kreeg in 1268 stadsrechten. Het was daarmee de vierde Friese stad die stadsrechten kreeg, na Stavoren, Hindeloopen en Harlingen. Het is ontstaan aan de Oude Ee of Ye, een riviertje tussen de voormalige Zuiderzee (nu IJsselmeer) en de in de Middeleeuwen drooggelegde Middelzee. De naam IJlst is van dat riviertje afgeleid. 

De nederzetting kon zich tot stad ontwikkelen door de ligging aan een driesprong van belangrijke vaarwegen. Tot ver in de 20-ste eeuw waren in Friesland waterwegen dé transportwegen. Evenals andere Friese Elfsteden, alle aan vaarwater, werd in het stadje ook melk, zuivel en vlees van het omringende platteland verhandeld, aangevoerd per boot.

Koggen
De scheepsbouw en houthandel begonnen te floreren vanaf de 18de eeuw. IJlst was voornamelijk gespecialiseerd in koggen, tamelijk brede schepen. Koggen werden van 1200 tot 1450 vooral ingezet voor de handel tussen de Hanzesteden aan de Oostzee en de Noordzee en daar speelden Friezen ook een grote rol in als scheepsbouwers en schippers. Het oudste bekende zegel van IJlst stamt uit 1496. Hierop staat een kogge afgebeeld. Veel steden aan de Oostzee hebben ook een kogge in het wapen. 

Schaatsen en de klimaatverandering
In 1865 begint de innovatieve IJlster Jan Jarigs Nooitgedagt met het produceren van schaatsen en schaven op de zolder van zijn huis. Hij stuurt zijn twee zonen in 1898 als stagiairs naar Duitsland om daar de kunst van het schaatsen maken af te kijken. Nooitgedagt voelt namelijk de hete adem van de concurrentie in zijn nek. Duitsland was op het terrein van produceren van glij-ijzers met een houten voetstuk veel verder dan de Friezen: fabrieksmatig en precies met behulp van machines.

Rond 1930 stijgt de vraag naar schaatsen explosief. Nooitgedagt (60 tot 100 medewerkers) produceert op volle toeren houten schaatsen, maar importeert ze ook uit Duitsland en Zweden om aan de grote vraag te kunnen voldoen. In de strenge winters voor de Tweede Wereldoorlog werden wekelijks 7.000 paar schaatsen afgeleverd. In 1956 loopt de productie van houten schaatsen op naar maar lieft 80.000 paar per jaar. 

Donkere wolken pakken zich samen boven Nooitgedagt met de komst van de snelle stalen Noorse schaats, de noor, veelal afkomstig uit Oost-Duitsland en Japan. Nooitgedagt hervindt zich in 1959 en 1960 na grote investeringen in het ontwikkelen en produceren van eigen noren. In 1960 gaan 45.000 paar metalen schaatsen en noren de deur uit en ook nog eens 75.000 paar houten schaatsen, bekend als ‘houtjes’. 

De opwarming van de aarde doet zich echter langzaam gelden. De winters van 1964 en 1965 zijn dramatisch zacht. Nooitgedagt blijft met grote voorraden zitten. Precies 100 jaar na de start van de productie van de eerste houten schaatsen werd de productie van alle soorten schaatsen in IJlst beëindigd. In 1975 verlaten de laatste schaatsen het magazijn. In dat jaar werd ook de productie van houten speelgoed, gemaakt van resthout van de fabricage van houten schaatsen, stopgezet. Nooitgedagt richt zich daarna op hoogwaardig houtbewerkingsgereedschap, zoals beitels, en meetgereedschap, maar ook dat is inmiddels geschiedenis.